Zaburzenia integracji sensorycznej – problem naszych dzieci

Na co dzień nie zastanawiamy się nad tym, jak nasz mózg przetwarza informacje, które docierają do naszych zmysłów. Po prostu patrzymy, słyszymy, czujemy i dotykamy. Okazuje się jednak, że nawet z tak na pierwszy rzut oka oczywistymi dla nas procesami może wiązać się pewien problem.

Zaburzenia integracji sensorycznej (ZIS) to termin opisujący trudności w przetwarzaniu informacji sensorycznych przez mózg. Dla wielu osób jest to obce pojęcie, ale dla tych dotkniętych tą trudnością zaburzenia integracji sensorycznej stanowią wyzwanie, z którym muszą mierzyć się codziennie. Dlatego w dzisiejszym artykule omówię – na Wasze życzenie z komentarzy z wcześniejszych artykułów 😉 – kto jest najbardziej narażony na zaburzenia różnicowania sensorycznego, jakie są przyczyny zaburzeń integracji sensorycznej, jakie są ich objawy, jak rozpoznać je u dziecka oraz jak zapewnić mu konieczne wsparcie i pomoc.

Zaburzenia integracji sensorycznej – u kogo występują?

Integracja sensoryczna to proces przetwarzania wrażeń zmysłowych docierających do organizmu i integrowanie ich w układzie nerwowym, tak by mogły być wykorzystane do powstania właściwych reakcji. Jest to proces, w którym człowiek – a w szczególności dziecko – uczy się prawidłowo przetwarzać bodźce. Maluch kształtuje w ten sposób zdolność do integrowania się ze światem zewnętrznym, aby skutecznie w nim funkcjonować.

Czasem jednak zdarza się, że układ nerwowy nie integruje bodźców w prawidłowy sposób. Wtedy mówimy o ZIS. Zaburzenia integracji sensorycznej mogą dotykać osoby w różnym wieku, jednak najczęściej diagnozuje się je u dzieci. Często zdarza się, że dzieci z autyzmem, ADHD, zespołem Aspergera, a także te urodzone przedwcześnie lub z opóźnionym rozwojem mowy mogą mieć trudności z integracją sensoryczną¹. W dużym stopniu tłumaczy to trudności, których doświadczają. Dziecko, na przykład z autyzmem lub zespołem Aspergera, będzie reagować na konkretne sytuacje w nieadaptacyjny sposób, co jest wynikiem właśnie nieprawidłowego przetwarzania przez nie bodźców.

Niektóre badania sugerują również, że genetyka może odgrywać kluczową rolę w predyspozycji do rozwoju zaburzeń integracji sensorycznej. Osobiście znam dorosłych zmagających się ze spektrum autyzmu, których dzieci mają podobny problem. Trudno mówić w tym przypadku o zbiegu okoliczności, dlatego całkiem słuszne wydaje się założenie, że geny odgrywają kluczową rolę w występowaniu zaburzeń integracji sensorycznej.

Objawy zaburzeń integracji sensorycznej

Zaburzenia integracji sensorycznej mogą objawiać się różnorodnie i obejmować różne zmysły oraz obszary życia dziecka. Niektóre z najczęstszych objawów to:

• problemy z koordynacją ruchową;
• nadmierna wrażliwość lub brak wrażliwości na konkretne bodźce (na przykład dotyk, smak, zapach, dźwięk czy światło);
• trudności w koncentracji, skupieniu i utrzymywaniu uwagi;
• agresywne lub impulsywne zachowania.

Osoba o prawidłowej integracji sensorycznej nie ma problemu na przykład z odnalezieniem czegoś w głębokiej torbie albo w ciemnym pomieszczeniu (integracja dotykowo-kinestetyczna) czy z wyobrażeniem sobie źródła nadawanego dźwięku (integracja wzrokowo-słuchowa). Dla osoby o zaburzonej integracji sensorycznej może to być już niemałe wyzwanie.

Ponadto jednym z objawów zaburzeń integracji sensorycznej jest agresja i impulsywność dziecka (przykładem tego może być walka z rodzicem podczas porannego ubierania się). Jest to wyraźny sygnał wysyłany przez dziecko, które łatwo i w nieadekwatny sposób się irytuje, właśnie przez problemy z funkcjonowaniem układu nerwowego. Kolejny problem to koordynacja wzrokowo-ruchowa, która przejawia się między innymi tym, że dziecko w wieku 8-10 lat nie potrafi podrzucać i odbijać piłki. Niestety rodzic, przez brak wystarczającej wiedzy na ten temat, nie zawsze traktuje takie zachowanie dziecka jako sygnał ostrzegawczy – znak, że coś jest nie w porządku. Utożsamia je bowiem ze zwykłą impulsywnością czy niezdarnością, jednak dziecko już teraz może czuć się gorsze od rówieśników, co skutecznie zaniża jego samoocenę.

Problemy mogą dotykać także koordynacji (to tak zwana dyspraksja), która może się przejawiać w taki sposób, że dziecko nie potrafi skoordynować ruchów rąk i nóg, aby wejść po drabince. Jeszcze innym objawem zaburzeń integracji sensorycznej są problemy związane z koncentracją uwagi – dziecko w szkole może dostawać niskie oceny, ponieważ nie potrafi skoncentrować się na tym, co mówi nauczyciel, i pomimo dobrych intencji jego większą uwagę przykuwają rzeczy nieistotne, na przykład przelatująca przez klasę mucha. Trudności mogą dotykać też innych obszarów, takich jak na przykład czytanie czy pisanie.

Zrozumienie integracji sensorycznej wiąże się więc ze zrozumieniem tego, jak funkcjonuje nasz mózg i układ nerwowy. Uczymy się przez zmysły, bo to one są naszymi głównymi receptorami, za pomocą których odbieramy bodźce ze świata zewnętrznego. Jeżeli odbieranie i przetwarzanie informacji ze zmysłów nie przebiega w prawidłowy sposób, cały nasz rozwój zostaje zaburzony. Dla człowieka dorosłego jedzenie jest normalną czynnością zaspokajającą głód. Dla niemowlęcia natomiast jest to czynność rozwijająca jego smak, dotyk, zapach, poprzez aktywizację mięśni ustno-twarzowych – istotnych w późniejszym okresie dla rozwoju mowy. Dlatego zrozumienie mechanizmów rozwojowych dziecka jest ważnym elementem w psychoedukacji na temat ZIS.

Kiedy podejrzewać u dziecka zaburzenia integracji sensorycznej?

Podejrzenie ZIS może pojawić się, gdy dziecko demonstruje częste i trudne do zrozumienia zachowania, które wydają się związane z reakcjami na bodźce sensoryczne. Jeśli dziecko nie radzi sobie z codziennymi sytuacjami, takimi jak jedzenie, ubieranie się czy uczestnictwo w zajęciach szkolnych, zdecydowanie należy skonsultować się ze specjalistą.

Generalnie im szybciej zdiagnozujemy zaburzenia integracji sensorycznej, tym szybciej możemy wprowadzić odpowiednią strategię korygującą, która w jak największym stopniu wpłynie na dalszy rozwój naszego potomstwa. W diagnostyce psychologicznej zaburzenia integracji sensorycznej są definiowane jako tak zwane zaburzenia samoregulacji.

Według klasyfikacji DC: 0-3R, czyli zestawienia zagrożeń rozwojowych, które mogą pojawić się do 3 roku życia, jedną z kategorii są właśnie zaburzenia związane z przetwarzaniem bodźców sensorycznych. Dzieli się je na trzy następujące podtypy².

1. Obniżona wrażliwość na bodźce – dzieci o tym typie zaburzeń sprawiają wrażenie mało zainteresowanych otoczeniem i niereagujących na bodźce. Wymagają one silnej stymulacji, aby bodźce zostały wykryte przez system nerwowy.
2. Nadwrażliwość na bodźce – dzieci o tym podtypie łatwo ulegają przebodźcowaniu, a ich układ nerwowy przeciążeniu, ponieważ zbyt silnie reaguje nawet na słabe bodźce. W efekcie dzieci takie często przejawiają zachowania introwertyczne. Dzieci takie mogą też przejawiać nadpobudliwość i agresję, która jest wynikiem przeładowania bodźcami, co z kolei może prowadzić nawet do zaburzeń lękowych i depresji w późniejszym wieku. Dlatego ważne jest, aby zapewnić im spokój i pomagać w wyciszaniu się.
3. Poszukiwanie stymulacji sensorycznej – dzieci o tym podtypie wymagają dużej intensywności bodźców, a także częstości i długiego czasu trwania stymulacji. Dzieci te niejednokrotnie wykazują bardzo dużą ruchliwość, aby zaspokoić stałą potrzebę stymulacji.

Kiedy należy udać się z dzieckiem do psychologa?

Przede wszystkim chcę podkreślić, że nie każde agresywne zachowanie czy nie każdy problem z koncentracją musi wynikać z zaburzenia integracji sensorycznej. Przyczyn może być wiele, natomiast warto obserwować swoje dziecko, aby sprawdzić, czy jego problemy nie są przypadkiem związane z bodźcami zewnętrznymi. Silna lękliwość i niestabilność emocjonalna dziecka może wynikać na przykład z jego wysokiego neurotyzmu, dlatego ważne jest znalezienie właściwej przyczyny.

Zaburzenia integracji sensorycznej i podejrzenia z nimi związane mogą się pojawić, kiedy dziecko demonstruje częste i trudne do zrozumienia zachowania, które wydają się związane z reakcjami na bodźce sensoryczne. Jeśli nasza pociecha nie radzi sobie z codziennymi sytuacjami, takimi jak jedzenie, ubieranie się czy uczestnictwo w zajęciach szkolnych, to nie tylko warto, ale wręcz należy skonsultować się ze specjalistą.

Zaburzenia modulacji sensorycznej mogą przejawiać się zarówno poprzez obniżoną, jak i podwyższoną wrażliwość na bodźce zewnętrzne, jednak w każdym przypadku to właśnie one są kluczowym czynnikiem wpływającym na zachowanie dziecka. Dlatego te zachowania powinny być dla nas sygnałem ostrzegawczym, że coś może być nie w porządku i należy jak najszybciej zweryfikować ich znaczenie u odpowiedniego specjalisty, aby nie dopuścić do jeszcze większych komplikacji.

Kiedy podejrzewamy, że nasze dziecko może mieć zaburzenia integracji sensorycznej warto udać się jak najwcześniej na konsultację psychologiczną. Czas jest w tym wypadku bardzo ważny, ponieważ im wcześniej nastąpi diagnoza zaburzeń integracji sensorycznej, tym szybciej wdrożymy też odpowiednią terapię, która pomoże nam zminimalizować jego negatywne skutki dla rozwoju dziecka oraz ewentualne dysfunkcje, a co za tym idzie utrzymać jego równowagę emocjonalną.

Psycholog dziecięcy, do którego udajemy się po pomoc, powinien mieć wiedzę praktyczną i przede wszystkim narzędzia diagnostyczne, sprawdzające, czy mamy do czynienia z zaburzeniem integracji sensorycznej. Dlatego jeszcze przed umówieniem się na wizytę warto sprawdzić, czy na pewno diagnozuje on pod kątem zaburzeń przetwarzania sensorycznego.

Jak pomóc dziecku z zaburzeniami integracji sensorycznej?

Istnieje wiele strategii i technik, które mogą pomóc dziecku z ZIS i które w skuteczny sposób poprawiają przebieg jego rozwoju.

Przede wszystkim psycholog wdroży terapię zaburzeń integracji sensorycznej (zarówno w gabinecie, jak i zaleci ćwiczenia oraz zabawy w domu), która wykorzystuje specjalne narzędzia do regulacji sensorycznej. Jeżeli trudności naszego dziecka wiążą się z obniżoną wrażliwością na bodźce, będą to ćwiczenia pomagające w intensywny sposób stymulować nieaktywny układ nerwowy, aby wykrył on bodźce i je zarejestrował. Jeżeli zaś dziecko charakteryzuje podwyższona wrażliwość na bodźce, to będą to z kolei ćwiczenia pomagające wyciszyć nadaktywny układ nerwowy, aby zmniejszyć intensywność bodźców i zapewnić przestrzeń do zdrowego rozwoju. Rodzic najprawdopodobniej otrzyma też zalecenia i instrukcje do stosowania w domu, jak się zachowywać i jak dostarczać organizmowi dziecka bodźców, aby nie przeładowywały one jego układu nerwowego, a co za tym idzie, nie powodowały agresji czy impulsywności.

Ponadto bardzo ważne jest, aby zapewnić dziecku spokojne otoczenie, zrozumienie oraz wsparcie emocjonalne³. To w zasadzie najważniejszy element terapii, bez którego nie ma mowy o jej sukcesie. Dziecko, które nie odczuwa wsparcia, nie będzie we właściwy sposób korzystać z terapii i stosować się do zaleceń terapeutycznych. Ważne jest także zadbanie o samoocenę dziecka, która może być silnie zaniżona przez jego trudności. O tym jak budować samoocenę pisałem jednak w osobnym artykule, do którego także serdecznie Cię zapraszam.

Kluczowa jest także ścisła współpraca z terapeutą diagnozującym zaburzenia integracji sensorycznej oraz z nauczycielami, aby w odpowiedni sposób zaplanować aktywności szkolne. To w przedszkolu lub w szkole dziecko spędza znaczącą część dnia i jeżeli tam nie będzie otrzymywać właściwego wsparcia, cała terapia domowa także nie ma większego sensu. Będziemy wtedy zwalczać objawy przeciążenia bodźcami, zamiast wprowadzać dziecko w terapeutyczne środowisko, w którym może ono uczyć swoje zmysły prawidłowego odbierania bodźców.

Podsumowując, warto pamiętać, że jeżeli podejrzewasz, iż Twoje dziecko może mieć zaburzenia integracji sensorycznej, nie wahaj się poszukać pomocy u specjalisty i działać proaktywnie, aby zapewnić mu odpowiednią opiekę i wsparcie, ponieważ tylko to pomoże mu w poradzeniu sobie z trudnościami. Zaburzenia SI mają znaczący wpływ na życie całej rodziny, a w szczególności dziecka, jednak zrozumienie go, okazanie mu wsparcia i przede wszystkim wprowadzenie właściwej terapii w każdym obszarze jego funkcjonowania, pomoże mu osiągnąć pełnię jego potencjału i żyć pełnią życia.