Poczucie własnej wartości to część naszej osobowości, która w największym stopniu odpowiada za podejście do samego siebie.
Jest ono niczym korzenie, które pozwalają czerpać z gleby wartości odżywcze, potrzebne do rozwoju. Jeżeli korzenie te są zdrowe, potrafią czerpać więcej wartości odżywczych, które z kolei lepiej na nas oddziałują i pozwalają skuteczniej nam się rozwijać. W tym artykule przedstawię, czym właściwie jest poczucie własnej wartości, jak się kształtuje, dlaczego tak często jest zaniżone oraz – co najważniejsze – jak zwiększyć je do zdrowego, satysfakcjonującego poziomu.
Czym jest poczucie własnej wartości i dlaczego warto o nie dbać?
Najprościej moglibyśmy zdefiniować je jako subiektywne odczucia względem własnej wartości jako jednostki. Co szczególnie ważne, są to odczucia zakorzenione bardzo głęboko w psychice – poczucia własnej wartości nie można zwiększyć w ciągu jednego dnia. Jest to część naszej psychiki, którą moglibyśmy określić jako „rdzeń”, centrum naszych przekonań na własny temat. Z poczucia własnej wartości, bardzo często wynika nasza samoocena i pewność siebie – to od niego zależy to, jak oceniamy siebie samego w określonych kontekstach oraz jak pewni siebie jesteśmy w konkretnych sytuacjach.
Osoba, która nie wierzy, że jest wartościowa, bardzo często traktuje porażki i dołki emocjonalne, jako coś nad wyraz złego. Wszelkie niepowodzenia odbiera personalnie i wierzy, że powodem jej porażek i potknięć jest własna bezużyteczność. Osoba taka bardzo emocjonalnie reaguje na wszelkiego rodzaju przykre doświadczenia, a obszary, z których nie jest zadowolona, przypisuje byciu bezwartościową, co naturalnie pogłębia tylko jej poczucie beznadziejności. Bardzo często neurotyków oraz introwertyków cechuje niskie poczucie własnej wartości, o czym pisałem więcej w artykułach na ten temat.
Zupełnie przeciwnie sytuacja wygląda u osoby o wysokim poczuciu własnej wartości. Osoba taka, zwykle jest bardziej obiektywna w swoich osądach – porażki potrafi przypisać zewnętrznym czynnikom, kiedy takie jest ich źródło, a kiedy ona zawini, nie obwinia siebie, tylko potrafi oceniać się z większą otwartością i akceptacją. Kiedy przeżywa bolesne emocje, daje sobie na nie przyzwolenie i reaguje na nie w zdrowy sposób. Jej zdrowe poczucie własnej wartości staje się pewnego rodzaju tarczą ochronną przed losowymi sytuacjami życiowymi i właśnie dzięki niemu, reaguje w sposób, który pozwala jej czuć się lepiej i szybko zapomnieć o chwilowym kryzysie.
Jak przebiega rozwój poczucia własnej wartości?
Poczucie własnej wartości kształtuje się tak naprawdę przez całe nasze życie, jednak ostatecznej formy zaczyna nabierać już w wieku wczesnodziecięcym. W psychologii przyjęło się, że mniej więcej do 6 roku życia jesteśmy bardziej podatni na doświadczenia, ponieważ wtedy nasza psychika rozwija się bardzo dynamicznie. To wtedy kształtujemy pierwsze przekonania na swój temat, tworzone są pierwsze schematy zachowań i wykształcają się pierwsze nawyki człowieka. Nie oznacza to jednak, że tak ukształtowana psychika pozostaje już niezmienna do końca życia – możemy bowiem formować ją dalej, a nawet w zmieniać niektóre nawyki, przekonania i zachowania – proces ten jednak przebiega znacznie wolniej, a zmiany wprowadza się zdecydowanie trudniej.
Dziecko po urodzeniu w zasadzie nie posiada jeszcze poczucia własnej wartości. Jego psychika jest niczym pusta kartka, która dopiero musi zostać zapisana na skutek doświadczeń. I tak też się dzieje. Dlatego to właśnie doświadczenia w pierwszych latach życia mają największy wpływ na psychikę dorosłego człowieka.
Kiedy nasze poczucie własnej wartości zostanie już raz ukształtowane, trudno jest je zmienić. Nie jest to proces podatny na zmiany, ponieważ z biologicznego punktu widzenia ukształtowanie się konkretnych przekonań na swój temat – nawet tych negatywnych – ma konkretny cel. Przekonania pomagają nam funkcjonować i nawet te negatywne w pewnym sensie stają się sposobem, dzięki któremu psychika może funkcjonować. Jako że na przekonania możemy wpływać przez całe nasze życie, nawet w wieku dorosłym możemy zmienić niskie poczucie własnej wartości na wyższe. Nasze doświadczenia jednak, pozostają z nami przez całe życie i te bolesne, które ukształtowały niskie poczucie własnej wartości w dzieciństwie, najprawdopodobniej będą miały na nas wpływ przez całe życie.
Dlaczego poczucie własnej wartości tak często jest zaniżone?
Jak wspomniałem w powyższym podpunkcie, psychika człowieka jest bardzo podatna na doświadczenia w pierwszych kilku latach życia. Aby nasze poczucie własnej wartości uległo zaniżeniu, wystarczy już jedno szczególnie bolesne doświadczenie w życiu dziecka. Co szczególnie istotne, nie musi to być doświadczenie racjonalne. Wystarczy, że dziecko dozna np. silnego upokorzenia wśród innych dzieci, które śmiały się z jego czapki. Dziecko na skutek tego, że czuje się odrzucone, doznaje obniżenia poczucia własnej wartości. Nie zdaje sobie sprawy, że dzieci te są po prostu złośliwe i są tylko dziećmi – ponieważ samo nim jest. Już jedna tak mało istotna – z punktu widzenia sytuacji życiowej – sytuacja, może doprowadzić do mocnego zaniżenia poczucia własnej wartości aż do wieku dorosłego.
Oczywiście to tylko przykładowa sytuacja, ale równie często, a być może nawet częściej zdarza się, że na przykład zaniedbania ze strony rodzica umniejszają wartość dziecka. Nadmierne karanie (psychiczne lub fizyczne), brak pochwał za sukcesy, wysokie wymagania względem dziecka, mało okazywanej miłości lub wsparcia – wszystko to może doprowadzić do poczucia bycia odrzuconym, co z kolei może zrodzić poczucie, że nie zasługuje się na miłość rodzica, a to już bardzo szybka droga do poczucia bycia bezwartościowym i beznadziejnym, co może towarzyszyć człowiekowi nawet do końca życia.
Jak zwiększyć poczucie własnej wartości?
Przechodzimy teraz do najważniejszej części artykułu, a mianowicie co zrobić, aby stale zwiększać poczucie własnej wartości. Podstawową zasadą jest traktowanie samego siebie, jak człowieka wartościowego, co dla osoby o niskim poczuciu własnej wartości może nie być takie proste.
Jeżeli zwykle karcisz się i obwiniasz za porażki, to przestań sobie to robić i naucz się zdrowego reagowania na nie. Jeśli często myślisz o sobie, jako o osobie beznadziejnej i bezwartościowej, to zacznij myśleć, jak wartościowym i wyjątkowym człowiekiem jesteś. Pokazuj sobie za pomocą konkretnych działań, że tak jest. Nagradzaj się za sukcesy. Zmieniaj stopniowo swój dialog wewnętrzny, chwal siebie i praktykuj wdzięczność. Poczucie własnej wartości to konkretne przekonania na swój temat, a aby je zmienić, należy odwrócić myślenie na swój temat o 180 stopni. Pisałem o tym więcej w artykule na temat przekonań Przekonania, czyli jak rozpocząć wewnętrzną przemianę?
Polecam w tym miejscu zaplanowanie regularnych, najlepiej codziennych czynności, których zadaniem będzie podnoszenie swojego poczucia własnej wartości. Możesz w tym celu np. codziennie robić dla siebie jedną rzecz, która będzie pokazywać Ci, że jesteś osobą wartościową. Możesz robić coś, co lubisz, np. co wieczór wybierać się na spacer, żeby odetchnąć po trudnym dniu albo codziennie znajdować czas w trakcie dnia na czytanie ulubionej książki z kubkiem kawy lub herbaty w ręku. Traktuj się, niczym wartościowa osoba, a z czasem zaczniesz właśnie tak się postrzegać.
Ćwiczenie (ok. 20 minut):
- Zapisz na kartce co najmniej dziesięć powodów, które sprawiają, że jesteś bezwarunkowo wartościowy.
- Zaplanuj codzienne wykonywanie co najmniej jednej czynności, która pokaże Ci, że jesteś wartościowy. Może to być na przykład ulubiona kąpiel przy świecach, wieczorne czytanie książki lub poranna joga. Pokaż sobie za pomocą działań, że jesteś osobą bezwarunkowo wartościową.
Zauważ, że już samo planowanie tego typu czynności, daje Twojej psychice sygnał, że jesteś wartościowy. Czy osoba, która uważa się za bezwartościową, codziennie robiłaby coś dla siebie? Nie, dlatego od teraz Twoje przekonania zaczynają się zmieniać, a poczucie własnej wartości rosnąć.
Zachęcam Cię też do poszerzania gamy ćwiczeń, dotyczących poczucia własnej wartości. W spisie treści na moim blogu znajdziesz mnóstwo ćwiczeń, które pomagają w zmianie myślenia na swój temat, wystarczy, że po prostu się rozejrzysz i znajdziesz to, co najbardziej Cię interesuje. Zapraszam Cię też do sprawdzenia mojej książki, która przeprowadzi Cię od początku do końca przez proces budowy poczucia własnej wartości, samooceny i pewności siebie.
„Mam zdrowe poczucie własnej wartości” – czy aby na pewno?
Jeżeli zapytałbyś mnie, jaki jest jeden największy problem, związany z naszym poczuciem własnej wartości, to odpowiedziałbym Ci, że największy problem polega na tym, iż tak niewiele osób zdaje sobie sprawę z tego, że ich poczucie własnej wartości jest zaniżone.
Dzieje się to za sprawą mechanizmów obronnych psychiki zniekształcających rzeczywistość. O mechanizmach obronnych będę pisał jeszcze bardziej szczegółowo w innym artykule, natomiast na ten moment istotne jest, abyś wiedział, że są to konstrukty naszej psychiki, które mają za zadanie pomóc nam w radzeniu sobie z nadmiernym napięciem psychicznym.
Mechanizmy obronne stosuje każdy z nas. Zaczynają one kształcić się już w wieku wczesnodziecięcym, podobnie jak nasze przekonania i stają się wtedy w pewnym sensie częścią naszej osobowości. Najprościej będzie, jeśli podam Ci kilka przykładów.
- Dziecko, które przeżyło traumatyczną sytuację w dzieciństwie, może o niej zapomnieć, aby oszczędzić psychice bólu psychicznego. To przykład mechanizmu wyparcia.
- Dorosły, który cechuje się silnym samouwielbieniem, może w rzeczywistości cierpieć z powodu wielu swoich kompleksów, a samouwielbienie jest reakcją obronną na bolesne przekonania na swój temat. To przykład mechanizmu narcyzmu.
- Rodzic, który krytykuje swoje dziecko za przeciętne oceny, może w rzeczywistości nie akceptować swojej przeciętności, ponieważ jest perfekcjonistą. Perfekcjonizm natomiast, może być reakcją obronną na wysoko stawiane mu wymagania w dzieciństwie. To przykład mechanizmu przeniesienia i perfekcjonizmu.
- Człowiek o niskim poczuciu własnej wartości, może za idola wybrać sobie np. jakiegoś sportowca, który przejawia cechy, o których ten człowiek marzy. Może on nawet przejmować myśli, postawy i zachowania swojego idola. To przykład mechanizmu identyfikacji.
Podobnych przykładów mógłbym podać dosłownie kilkaset, ponieważ mechanizmów obronnych są dziesiątki i przez cały czas odkrywane są nowe. Jak wspomniałem powyżej, każdy z nas stosuje jakieś mechanizmy i samo w sobie nie jest to nic złego. Pomagają one nam w codziennym funkcjonowaniu i są ważną częścią naszej osobowości.
Zauważ natomiast, że niektóre z podanych przeze mnie powyżej przykładów, to przykłady osób o niskim poczuciu własnej wartości, które nawet nie zdają sobie z niego sprawy. Mechanizmy obronne służą im jako pewnego rodzaju bariera ochronna, która ma za zadanie „odseparować” ich psychikę od własnych bolesnych przekonań. Jednak bolesne przekonania przez cały czas istnieją i wpływają negatywnie na naszą psychikę, w szczególności kiedy doświadczamy porażek i bolesnych emocji.
Dlatego zachęcam Cię do przyglądania się sobie i identyfikowania swoich mechanizmów obronnych, w szczególności tych, które zniekształcają rzeczywistość i nakazują Ci postrzegać siebie pozytywnie. Nie twierdzę oczywiście, że kiedy czujesz, iż Twoje poczucie własnej wartości jest wysokie, to w rzeczywistości jest zaniżone, a Ty stosujesz mechanizmy obronne. Twierdzę natomiast, że warto bezustannie przyglądać się sobie, ponieważ cena, którą płacimy za niskie poczucie własnej wartości, potrafi być naprawdę wysoka.
