Co to jest trauma?

Trauma jest pojęciem niejasnym, które może rodzić wiele pytań i wątpliwości. Często nieuświadomiona, wpływa na nasze poczucie własnej wartości, a w efekcie na przekonania na temat siebie i otaczającego nas świata, czym zaburza nasze codzienne funkcjonowanie. Czym jest trauma psychiczna i jakie są jej objawy? Jak psychika radzi sobie z traumą? Jak powstaje i co najważniejsze, jak ją leczyć?

Co to jest trauma?

Trauma (inaczej PTSD, od ang. post-traumatic stress disorder, czyli zespół stresu pourazowego) to mówiąc najprościej silny uraz psychiczny, związany z konkretną sytuacją, jednak uraz na tyle głęboki, że psychika często nie radzi sobie z nadmiernym napięciem, wywołanym tą sytuacją. Amerykański psychiatra oraz autor książki „Trauma to Triumph” Mark Goulston, tak pisze na temat traumy1:

W przeciwieństwie do zwykłego stresu trauma zmienia twój pogląd na twoje życie i siebie. Niszczy twoje najbardziej podstawowe założenia dotyczące ciebie i twojego świata – „Życie jest dobre”, „Jestem bezpieczny”, „Ludzie są mili”, „Mogę ufać innym”, „Przyszłość prawdopodobnie będzie dobra” – i zastępuje uczuciami takimi jak „Świat jest niebezpieczny”, „Nie mogę wygrać”, „Nie mogę ufać innym ludziom” lub „Nie ma nadziei”.

Aby lepiej zrozumieć, czym jest trauma, moglibyśmy porównać ją do rany, powstałej głęboko w psychice człowieka. Rana ta, wywołana przez konkretne doświadczenie, zwykle nie zabliźnia się, a krwawi przez cały czas, czasem nawet przez całe życie człowieka. W efekcie wywołuje poważne problemy w różnych istotnych obszarach funkcjonowania. Jak natomiast powstaje ta rana?

W życiu narażeni jesteśmy na różne sytuacje stresowe z którymi zwykle, dzięki ogólnemu zespołowi adaptacyjnemu, potrafimy sobie dobrze radzić2. Ogólny zespół adaptacyjny, to nasz indywidualny wzorzec zachowań, dzięki któremu potrafimy radzić sobie z nadmiernym stresem. Jest to, w pewnym sensie, pierwsza linia obrony, którą psychika przyjmuje, podczas radzenia sobie ze stresorami (stresory zaś, to mówiąc najprościej bodźce, wywołujące stres).

Czasem zdarza się jednak, że stres przerasta możliwości obronne naszego organizmu, w szczególności, kiedy mówimy o stresie związanym z sytuacją nagłą oraz zagrażającą naszemu życiu lub zdrowiu. Mówimy wtedy o stresorze traumatycznym, czyli o szczególnie silnym stresorze, który może wywołać w nas traumę. Co ciekawe, zetknięcie się z nim nie jest zjawiskiem rzadkim, ponieważ badania przeprowadzone w społeczeństwie amerykańskim wykazały, że około 61% mężczyzn i 51% kobiet, narażonych jest w ciągu całego swojego życia na traumatyczne wydarzenia3. Oczywiście, w niektórych grupach, na przykład zawodowych bądź etnicznych, ryzyko traumatycznych doświadczeń może być zdecydowanie większe.

Znany lekarz psychiatra, profesor Jerzy Aleksandrowicz, tak pisze na temat zaburzeń, związanych ze stresorem traumatycznym4:

Przez stres rozumie się tu sytuacje ekstremalne, przekraczające możliwości radzenia sobie przeciętnej osoby: katastrofy żywiołowe w rodzaju powodzi, wybuchu wulkanu, trzęsienia ziemi, wypadki drogowe, napady rabunkowe i gwałty […] i tym podobne sytuacje, na ogół zagrażające życiu. Również trwające przez dłuższy czas sytuacje, np. znalezienie się w zupełnie nieznanym środowisku bez znajomości obcego języka, utrata pracy i niemożność jej otrzymania, ale także nieoczekiwany, przerastający możliwości adaptacyjne jednostki awans społeczny, wygrana znacznej sumy na loterii itp., mogą stanowić stres wywołujący czynnościowe zaburzenia.

Pozwolę sobie nieco rozwinąć wypowiedź profesora Aleksandrowicza o sytuacje społeczne, takie jak publiczne upokorzenie czy zmiana sytuacji życiowej na skutek nagłego zdarzenia, na przykład zdrady lub śmierci partnera, dziecka czy rodzica, jak również narodzin dziecka (czyli tak zwana trauma poporodowa). Są to sytuacje, które także mogą wywołać silny stres, prowadzący do powstania traumy. Profesor Aleksandrowicz pisze też, co dzieje się w psychice człowieka, podczas doświadczania traumatycznego przeżycia5:

Bezpośrednia reakcja na dramatyczne wydarzenie zazwyczaj ma charakter oszołomienia, któremu towarzyszy silny lęk, zawężenie pola świadomości i zaburzenia orientacji, trudność dostrzegania i rozumienia znaczenia bodźców. Może jednak mieć obraz innych zespołów nerwicowych – np. konwersji, ataków paniki z dominującymi zaburzeniami somatycznymi itp. Po jakimś czasie może pojawić się stan „wyłączenia” się z sytuacji, aż do znieruchomienia, „osłupienia” (nawet „stuporu dysocjacyjnego” [stupor dysocjacyjny to całkowite zastygnięcie ciała, włącznie z nieumiejętnością wypowiadania słów – przyp. aut.]) i niereagowania na bodźce lub – przeciwnie – bezładne pobudzenie ruchowe, które wiąże się z dążeniem do oddalenia się od zagrożenia, ucieczki. Zdarzają się fugi i amnezja (fuga to ucieczka z dramatycznej sytuacji, której towarzyszy amnezja wsteczna – przyp. aut.). Stan taki pojawia się prawie natychmiast po wystąpieniu sytuacji stresowej i trwa na ogół kilka godzin, niekiedy kilka dni.

Nie jest jednak tak, że zawsze na skutek zetknięcia się ze stresorem traumatycznym powstaje głęboki uraz psychiczny. Czasem zdarza się, że trauma nie powstaje. Jest to najprawdopodobniej związane z cechami osobowości oraz mechanizmami radzenia sobie w różnych stresujących sytuacjach życiowych. W moim innym artykule, na temat poczucia koherencji pisałem, że socjolog Aaron Antonowsky, podczas analizy stanu zdrowia kobiet, które przeżyły ekstremalne doświadczenia (takie jak obozy koncentracyjne, czy wojny), zauważył, że pomimo iż 71% kobiet doznało znaczącego uszczerbku na zdrowiu, to pozostałe 29% wykazywało dobry stan zdrowia psychicznego i fizycznego6. Oznacza to, mówiąc wprost, że niektóre osoby mogą być bardziej podatne na powstanie traumy, niż inne.

Psycholog Bohdan Dudek wyróżnia całą grupę czynników, które w trzech następujących po sobie etapach decydują o tym, czy powstanie trauma i jeżeli tak, to jak głęboka ona będzie7:

  1. Okres przedtraumatyczny – to czas bezpośrednio przed doświadczeniem traumy. Tutaj dwa główne czynniki mają wpływ na powstanie urazu psychicznego: cechy osobowości danej osoby oraz jej stan psychofizyczny, w którym znajduje się podczas doświadczania traumatycznego przeżycia.
  2. Okres traumy – czyli to, jak długo jesteśmy wystawieni na traumatyczne doświadczenie. Prof. Dudek zwraca tu uwagę na pewien istotny aspekt, a mianowicie, o wiele istotniejsze dla powstania traumy, jest subiektywne postrzeganie sytuacji jako traumatyczna, niż jej faktyczna waga. Oznacza to, mówiąc wprost, że ważniejsze od samej traumatycznej sytuacji jest to, jak my ją postrzegamy w momencie doświadczania.
  3. Okres potraumatyczny – zaczyna się, kiedy osoba realnie przestaje doświadczać traumatycznego przeżycia. Po doświadczeniu urazu psychicznego zaczyna się natrętne, negatywne powracanie myślami do traumatycznej sytuacji, a także próba jej zrozumienia. Rozpoczyna się także lękliwe unikanie ewentualnego ryzyka powtórzenia drastycznego zdarzenia. Na tym etapie mogą pojawić się również objawy somatyczne.

Trauma - jakie są objawy traumy?

Objawy traumy

Klasycznym objawem traumy, który zazwyczaj występuje, jest lęk – szczególnie, w przypadku ostrych reakcji na sytuację stresową8. Nadmierny lęk prowadzi czasem do powstania rozmaitych fobii. I tak, na przykład, kiedy doświadczymy napadu rabunkowego podczas powrotu do domu późnym wieczorem, możemy wykształcić fobię przed ciemnością (nyktofobia) albo otwartą przestrzenią (agorafobia). Kiedy doświadczamy traumy w wyniku wypadku samochodowego, możemy wykształcić fobię przed prowadzeniem samochodu (amaskofobia).

Kiedy doświadczamy traumy, w związku z nagła utratą ważnej dla nas osoby, częściej towarzyszą nam tak zwane objawy dystymiczne (ciągłe obniżenie nastroju, zaniżona samoocena, brak motywacji, poczucie bezsensu, niechęć do kontaktów towarzyskich i nawiązywania relacji)9. Częste są także objawy somatyczne (bezsenność, bóle niejasnego pochodzenia, drżenia kończyn, nadpobudliwość), związane zwykle z nadmiernym lękiem.

Objawem traumy mogą być również zaburzenia nerwicowe. Czasem pojawiają się w formie natrętnych myśli, związanych z traumatyczną sytuacją (możemy na przykład ciągle wracać myślami do wypadku samochodowego, w którym uczestniczyliśmy, co może powodować nadmierny lęk, a ten może prowadzić na przykład do bezsenności). Czasem urazy psychiczne przejawiają się w formie zaburzeń obsesyjno-kompulsywnych, na przykład, kiedy doświadczyliśmy włamania do domu, możemy przejawiać zachowania, związane z natrętnym sprawdzaniem zamkniętych drzwi i okien.

Co ważne, abyśmy mogli mówić o traumie, objawy muszą występować przez co najmniej kilka tygodni. Czasem zdarza się, że objawy traumatycznego doświadczenia znikają po kilku godzinach, po czym pojawiają się nagle po kilku miesiącach, a nawet po kilku latach10. Nie jest do końca jasne, dlaczego tak się dzieje, natomiast w mojej opinii może być tak dlatego, że po doświadczeniu traumy psychika względnie radzi sobie z napięciem, spychając lęk do nieświadomości, jednak bolesne doświadczenie nigdy zostaje całkowicie wyparte i może ono z czasem „przedzierać się” do świadomości, na przykład na skutek bolesnego wspomnienia, dając objawy pełnowymiarowej traumy.

Rodzaje traumy

Traumy najczęściej dzielone są ze względu na swoje przyczyny i tak też postaram się Wam zobrazować rodzaje występujących traum:

  • Traumy wyniesione z dzieciństwa – to rodzaj traumy, z której możemy nawet nie zdawać sobie sprawy, ponieważ często jest ona tak głęboko zakorzeniona w nieświadomości, iż w pewnym sensie jest już stałym „elementem” psychiki – naszych przekonań, wartości i schematów myślowych. Może powstać z bardzo różnych powodów. Przykładowym powodem traumy wyniesionej z dzieciństwa, są trudności wczesnodziecięce, takie jak na przykład przemoc, zarówno fizyczna, psychiczna, jak i na tle seksualnym. Innym powodem może być utrata któregoś rodzica (z powodu śmierci lub rozwodu) albo bolesne doświadczenie, związane na przykład z publicznym upokorzeniem. Psychika dziecka, przez to, że nie jest jeszcze właściwie rozwinięta, jest niezwykle wrażliwa na ból oraz lęk. Dziecko nie posiada jeszcze wykształconych dojrzałych mechanizmów obronnych, więc jest bardziej podatne na emocjonalne wydarzenia niż człowiek dorosły. Objawy traumy wyniesionej z dzieciństwa mogą prowadzić do rozwoju neurotyzmu, a także do zaburzeń osobowości już w wieku dorosłym.
  • Traumy powypadkowe – to rodzaj traumy, która wiąże się z jakimś wypadkiem, na przykład komunikacyjnym, ale także wypadkiem w pracy lub poza nią. W zależności od skutku wypadku mogą towarzyszyć nam różne emocje związane z tym doświadczeniem – lęk przed jazdą samochodem, jeśli wcześniej doświadczyliśmy poważnego wypadku, poczucie winy, jeśli z naszego powodu ucierpiały osoby trzecie albo smutek i żal, jeśli doświadczyliśmy na przykład poważnego uszczerbku na zdrowiu.
  • Trauma poporodowa – zwykle poród wiąże się z ogromną ilością pozytywnych emocji, związanych z przyjściem na świat nowego członka rodziny, jednak poród to sytuacja, która może powodować także lęk, niepewność oraz ból, którego próg wrażliwości jest inny u każdej kobiety. W szczególności, kiedy porodowi towarzyszą komplikacje, które mogą zagrozić życiu lub zdrowiu matki i dziecka, ryzyko wystąpienia traumy poporodowej jest większe.
  • Trauma powojenna – to rodzaj traumy, która może towarzyszyć osobom biorącym udział w wojnie. Znanym przypadkiem traumy powojennej są żołnierze amerykańscy, którzy po powrocie z Wietnamu, gdzie widok śmierci swoich współtowarzyszy oraz ginących cywili – w tym kobiety i dzieci – działał na nich tak traumatycznie, że wykazywali klasyczne objawy stresu pourazowego. Co ważne, trauma powojenna nie musi towarzyszyć jedynie żołnierzom, ponieważ może objawiać się także w przypadku cywili. Ludzie, którzy w wyniku wojny stracili najbliższych albo dach nad głową, także mogą doświadczać poważnych trudności psychicznych.
  • Trauma po katastrofie i klęsce żywiołowej – to rodzaj traumy, związany z nagłą zmianą sytuacji dotyczącej otoczenia, w której żyje człowiek. Na skutek traumatycznego przeżycia, jakim może być powódź, tsunami, tornado lub trzęsienie ziemi, zostaje zaburzone poczucie bezpieczeństwa, które jest jedną z podstawowych potrzeb każdego człowieka. Trauma ta może wiązać się z lękiem o swój dobrobyt, zdrowie oraz życie swoje i bliskich.

Trauma - leczenie i pomoc

Leczenie traumy

„Trauma powoduje zmianę, której nie wybierasz. Uzdrawianie polega na wprowadzaniu zmian, które wybierasz”. – Michelle Rosenthal

Jeżeli doświadczyliśmy traumatycznego przeżycia, które wyraźnie zaniża jakość naszego życia, konieczne jest udanie się po pomoc. Podstawową formą leczenia objawów traumy jest psychoterapia.

Psychoterapia pomoże nam poradzić sobie z bolesnymi wspomnieniami, jak i zmniejszyć objawy somatyczne. Terapia traumy zwykle trwa od kilku miesięcy do nawet kilku lat, w zależności od tego, jak głęboka ona jest. Traumy niezwykle bolesne, które nosimy w sobie od dziesięcioleci, potrafią „siedzieć” w nas tak głęboko, że wyraźną poprawę możemy odczuć dopiero po dłuższym okresie terapii.

Co ważne, celem terapii nie jest wcale zmniejszenie traumy. Dobrze czytasz. Prawdziwym jej celem jest nauczenie się z nią żyć. Nie jest tak, że nasza emocjonalna trauma po kilku lub kilkunastu spotkaniach z terapeutą zmniejszy się albo nawet zniknie całkowicie. Traumatyczne przeżycia pozostają z nami na zawsze, jednak naszym celem powinno być kolejno, nawiązanie z nimi kontaktu, zrozumienie ich, a następnie zaakceptowanie, abyśmy potrafili funkcjonować pomimo bolesnych wydarzeń. Cały proces przypomina więc bardziej wzrastanie człowieka, aby lepiej radził sobie z traumą, niż zmniejszanie samej traumy. Pisarz i psychoterapeuta Mark Epstain napisał:

„Chęć zmierzenia się z traumami – czy to dużymi, małymi, prymitywnymi czy świeżymi – jest kluczem do wyleczenia z nich. Mogą nigdy nie zniknąć tak, jak uważamy, że powinny, ale może nie muszą. Trauma to nieunikniony aspekt życia. Jesteśmy ludźmi w wyniku tego, a nie wbrew temu”.

Czasem zdarza się też tak – w szczególności na skutek silnej i nagłej traumy, związanej na przykład ze śmiercią kogoś bliskiego albo innymi, nagłymi zmianami w życiu – że koniecznością może okazać się farmakoterapia. Wielu pacjentów błędnie traktuje to rozwiązanie jako porażkę albo ostateczność, tymczasem często okazuje się to jedyna droga do wyleczenia, szczególnie kiedy trauma niesie za sobą depresję, nerwice albo nawet choroby psychiczne. Należy też pamiętać, aby łączyć pomoc wielu specjalistów, ponieważ leki zawsze powinny iść w parze z psychoterapią, aby była to metoda najbardziej skuteczna, która przyniesie najszybszą poprawę zdrowia psychicznego.

Samemu także możemy pracować nad wyleczeniem traumy. Okazuje się, że takie metody jak trening autogenny Schultza, trening progresywny Jacobsona czy medytacja pozwalają znacząco zmniejszyć objawy potraumatyczne, o czym pisałem więcej w artykułach na ten temat.

Podsumowanie

W mojej przygodzie z psychologią kilkukrotnie spotkałem się ze stwierdzeniem, że każdy z nas nosi w sobie jakieś traumy. Zobacz, że niezależnie od tego, jak bardzo jest to prawdziwe twierdzenie, prawdą jest, że każdy z nas doświadcza w życiu trudnych, bolesnym doświadczeń. Niezależnie od tego, jak traumatyczna jest nasza przeszłość i jak bolesne sytuacje jeszcze nas czekają, będę twierdzić, że zawsze warto wzrastać jako człowiek. Uważam, że leczenie ran, powstałych w naszej przeszłości jest doskonałą okazją do wzięcia odpowiedzialności za siebie i budowania lepszego, zdrowszego życia. Pięknie ujął to w słowa amerykański pisarz Walter Anderson:

„Złe rzeczy się zdarzają, a to jak na nie reaguję, określa mój charakter i jakość mojego życia. Mogę wybrać, czy będę siedzieć w nieustannym smutku, unieruchomiony powagą mojej straty, czy mogę wybrać, czy wstaję z bólu i cenię najcenniejszy dar, jaki mam – samo życie”.

Choć może brzmieć to trywialnie, zrozumienie tych słów jest istotą radzenia sobie z dowolnym bólem psychicznym w naszym życiu. Być może każdy z nas nosi w sobie traumy, ale to nasza postawa determinuje, co z nimi zrobimy. Nie mamy wpływu na doświadczenia, które boleśnie odbiły się na naszym życiu. Mamy jednak wpływ na to, co z tymi doświadczeniami zrobimy i czy pozwolimy im nadal kierować naszym życiem, czy też podejmiemy się wyleczenia, nawet tych najgłębiej zakorzenionych traum, aby uzyskać w końcu wolność i spokój.

  1. Goulston M., Hendel D., Trauma to Triumph: A roadmap for leading through disruption and thriving on the other side, HarperCollins Focus, New York, 2021.
  2. Yong Tan S., Yip A., Hans Selye (1907–1982): Founder of the stress theory, Singapore Medical Journal, 2018, 59(4), s. 170-171.
  3. Kessler R.C., Mc Gonagle K.A, Zhao S, Lifetime and 12-month prevalence of DSM-IIIR psychiatric disorders in the United States: results from the National Comorbidity Survey, Archives of General Psychiatry, 51(8), 1994, s. 8-19.
  4. Aleksandrowicz J., Zaburzenia nerwicowe, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 1998, s. 61.
  5. Ibidem.
  6. Heszen I., Sęk H., Psychologia Zdrowia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 76.
  7. Dudek B., Zaburzenie po stresie traumatycznym, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk, 2003.
  8. Aleksandrowicz J., s. 62.
  9. Ibidem.
  10. Ibidem.

Komentarze w “Trauma – Co to jest? Objawy i leczenie traumy

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *