Neurotyk – czym jest osobowość neurotyczna?

Jestem neurotykiem.

Od tego osobistego wyznania zacznę niniejszy artykuł, ponieważ uważam, że bycie neurotykiem to nic złego. Zwykle postrzegamy neurotyzm jako negatywną cechę, która tylko utrudnia nam codzienne funkcjonowanie, jednak w dzisiejszym artykule pokażę Wam, że wcale tak nie musi być, a wysoki neurotyzm może przynosić także pewne korzyści.

Czym jest neurotyzm? Kim jest neurotyk i jakie ma cechy osobowości? Jak osobowość neurotyczna funkcjonuje w relacjach? Jak kształtuje się rozwój neurotyka i w jaki sposób powinien on pracować nad tą wyjątkową cechą osobowości?

Neurotyk – kto to jest?

Zanim opiszę, co charakteryzuje neurotyka, warto najpierw wyjaśnić, czym w ogóle jest sam neurotyzm.

Neurotyzm to pojęcie, które zostało użyte po raz pierwszy przez jednego z najwybitniejszych ekspertów psychologii osobowości, niemieckiego psychologa Hansa Eysencka w jego teorii temperamentu. Obecnie neurotyzm najbardziej znany jest jako jedna z pięciu głównych cech osobowości (pozostałe cztery cechy to ekstrawersja, sumienność, ugodowość oraz otwartość na doświadczenia). Tworzą one tak zwaną „Wielką Piątkę” – jeden z najpopularniejszych i najlepiej przebadanych modeli cech osobowości.

Neurotyzm jest cechą prowadzącą do silnego niezrównoważenia emocjonalnego, wysokiego poziomu lękliwości, złości, przygnębienia, drażliwości oraz stanów nerwicowych i depresji¹. Przeciwieństwem neurotyzmu są stabilność i równowaga emocjonalna.

Osoba neurotyczna jest więc bardzo emocjonalna oraz wrażliwa na zmiany emocjonalne, szczególnie kiedy mówimy o emocjach nieprzyjemnych i bolesnych. Taka osoba jest zwykle bardzo podatna na stresujące sytuacje, a drobnemu kryzysowi potrafi nadać rangę ogromnej tragedii. Co za tym idzie, często trudno jest jej funkcjonować w społeczeństwie. Przez swoją niestabilność może mieć także trudności w utrzymywaniu motywacji, co może skutkować rozmaitymi trudnościami, na przykład w realizacji postawionych sobie celów.

Badania wskazują, że neurotycy szybciej ulegają wyczerpaniu emocjonalnemu w porównaniu do osób, które cechuje niski poziom neurotyzmu², przez co istnieje ogromne ryzyko pojawienia się poczucia bezsilności i żalu do siebie, a to naturalnie wpływa na samoocenę neurotyka. Stąd już krótka droga do rozwoju poważniejszych zaburzeń, takich jak na przykład stany lękowe czy depresyjne.

Neurotyzm może iść w parze także z introwertyzmem, który cechuje się kierowaniem uwagi do swojego wnętrza. Jeżeli podejrzewasz, że jesteś neurotykiem, który jest też introwertykiem, zapraszam Cię do mojego artykułu na ten temat. Jako ciekawostkę wspomnę również, że neurotyzm w żadnym stopniu nie dotyczy psychopatów – nie chorują oni też na stany psychotyczne (schizofrenia), zaburzenia lękowe ani na depresję. O tym, dlaczego tak się dzieje, pisałem w osobnym artykule dotyczącym psychopatii, do którego także serdecznie Cię zapraszam.

Neurotyk – cechy osobowości neurotycznej

Osoba neurotyczna, aby nie przeżywać skrajnych stanów emocjonalnych, w okresie wczesnego rozwoju osobowości wykształca wiele mechanizmów obronnych, które mają za zadanie pomóc jej radzić sobie z trudnymi emocjami. Neurotycy zazwyczaj są osobami, które mają niską samoocenę i niskie poczucie własnej wartości³, dlatego często są wycofani i niepewni siebie, co chroni ich przed doświadczeniem ewentualnej porażki i pojawieniem się bólu psychicznego. Niejednokrotnie także towarzyszą im negatywne przekonania na swój temat i na temat otoczenia, co również jest mechanizmem obronnym, mającym na celu utrzymać ich z daleka od ryzyka dodatkowego bólu. Dlatego neurotycy zwykle są osobami wycofanymi, których stylem radzenia sobie ze stresującymi sytuacjami jest raczej unikanie aniżeli bezpośrednia konfrontacja.

Neurotyk kojarzony jest także ze skłonnościami do nadwrażliwości emocjonalnej, impulsywności oraz częstej nadinterpretacji sytuacji osobistych, które prowadzą do pogłębiania jego negatywnych stanów. Badania pokazują jednak, że neurotycy różnią się między sobą dosyć znacząco pod względem okazywania emocji. Niektórzy neurotycy faktycznie reagują częstymi, silnymi emocjami, nawet wobec „słabych” zagrożeń, jednak są i tacy, którzy w obliczu znaczących trudności reagują bardzo słabo emocjonalnie⁴. Być może powodem tego jest to, że każdy człowiek wykształca inny rodzaj reakcji emocjonalnych oraz przekonań, co uruchamia różne emocje. Należy pamiętać, że tak jak człowiek człowiekowi nierówny, tak neurotyk nierówny neurotykowi i pomimo że dwoje ludzi przejawia tę samą cechę osobowości, to zwykle okazuje ją w różnych sytuacjach i w różnym stopniu.

Warto zwrócić też uwagę, że przez to, iż neurotycy są tak silnie wrażliwi na nieprzyjemne emocje, to skutkiem ubocznym jest także znaczący wpływ tychże emocji na stan ich zdrowia psychicznego i fizycznego. Aktualna literatura naukowa wskazuje, że neurotyzm faktycznie sprzyja powstawaniu zaburzeń lękowych, depresji, a także chorób sercowo-naczyniowych i uzależnień, co istotnie wpływa na jakość i długość życia neurotyka⁵. Nietrudno więc pokusić się o stwierdzenie, że cechy neurotyczne są negatywne i bycie neurotykiem nie jest raczej powodem do dumy. Czy aby na pewno?

W psychologii istnieje pewna hipoteza, według której wysoki neurotyzm powiązany jest z kreatywnością, jednak badania wciąż pozostają w tej kwestii niejednoznaczne. Faktem jest jednak to, że wielu geniuszy w historii ludzkości było neurotykami.

Karol Darwin, twórca teorii ewolucji, wielokrotnie wspominał, że w chwilach silnego stresu cierpiał na ogromne problemy związane z układem pokarmowym. Były one tak silne, że współcześni psychologowie podejrzewają, iż mogły być to nawet ataki paniki. Izaak Newton, twórca teorii grawitacji, wielokrotnie doznawał epizodów depresji i załamań psychicznych. Winston Churchill, były premier Wielkiej Brytanii, uznawany za jednego z najwybitniejszych polityków w dziejach, doznawał chronicznej apatii, problemów z koncentracją, braku apetytu, a także miewał myśli samobójcze – jak wspomina jego żona Clementine⁶.

Oczywiście przykłady te nie dowodzą, że każdy neurotyk jest geniuszem, natomiast hipoteza, że neurotycy ciągle analizują problemy, co prowadzić może do większej kreatywności, wydaje się sensowna. Neurotyzm wynika w końcu z dużej wrażliwości emocjonalnej człowieka. To ta wrażliwość jest odpowiedzialna za popadanie w stany lękowe i depresyjne. To ta wrażliwość sprawia, że neurotyk zaczyna zagłębiać się we własne emocje i poszukiwać rozwiązań. Ta wrażliwość sprawia także, że może on w pewnym sensie „przerodzić” własne myśli i emocje w kreatywne rozwiązania.

Wielu tak czułych i empatycznych artystów to osobowości neurotyczne. Dla nich ich wyjątkowa wrażliwość jest „materiałem” do pracy twórczej, dzięki któremu mogą tworzyć wspaniałe dzieła sztuki. Znalezienie kreatywnej pasji (niekoniecznie związanej ze sztuką) lub chociaż zainteresowania, którym neurotyk może się oddać, aby uzewnętrznić swoje emocje i myśli, często okazuje się dobrym sposobem ich odreagowania.

Neurotyczne dziecko

Neurotyzm w dzieciństwie uwidacznia się już na wczesnym jego etapie. Dzieci i młodzież, u których kształtuje się neurotyczna osobowość, przejawiają podobne zachowania neurotyczne jak osoba dorosła. Często są niepewni siebie, emocjonalni (płaczliwi, strachliwi) oraz odczuwają duże poczucie zagrożenia. Podobne objawy mogą występować także u dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej, dlatego ważne jest znalezienie właściwej przyczyny na wczesnym etapie rozwoju dziecka.

Na temat tego, jak rozwija się charakter neurotyczny, jest tyle teorii, ile teorii osobowości. Bez wątpienia duże znaczenie ma genetyka, a więc dziedziczenie wrażliwości emocjonalnej po rodzicach. Jednak jak w przypadku innych cech osobowości, ogromne znaczenie ma także środowisko, które sprzyja aktywowaniu (bądź też nie) danej cechy osobowości.

W kwestii neurotyzmu zostało przeprowadzone pewne ciekawe badanie, w którym badano reakcje emocjonalne na sygnały kary i nagrody u neurotyków i ekstrawertyków. Badani otrzymywali od badaczy fałszywą informację zwrotną na temat własnego sukcesu lub porażki, a następnie sprawdzano ich nastrój na skali pomiaru. Okazało się, że ekstrawertycy (w porównaniu z introwertykami) silniej reagują przyjemnymi emocjami na sygnały nagrody, natomiast neurotycy (w porównaniu z osobami stabilnymi emocjonalnie) silniej reagują bolesnymi emocjami na sygnały kary⁷.

A więc dla rozwoju osobowości neurotyka istotne może być to, jak przy pomocy nagradzania i karania budowane jest poczucie jego własnej wartości już na etapie wczesnego dzieciństwa. Byłoby to spójne z faktem, że osobowości neurotycznej towarzyszy bezustanne poczucie zagrożenia połączone z ciągłym analizowaniem zdarzeń, niskie poczucie własnej wartości, a także wysoki poziom lęku.

Natomiast uwarunkowanie nagrodą i karą nie jest z pewnością jedynym środowiskowym warunkiem przyczyniającym się do rozwinięcia neurotyzmu. Na pewno duże znaczenie mają też przeszłe doświadczenia, a w szczególności wczesnodziecięce traumy, o czym pisałem więcej w artykule na ten temat. Jak już wspomniałem, bardzo ważne (jeśli nie najważniejsze) są również predyspozycje genetyczne. Środowisko może sprzyjać jedynie uwidocznieniu się pewnych cech, które już genetycznie są częścią naszej osobowości, natomiast nie jesteśmy w stanie stwierdzić z całą pewnością, jakie sytuacje i w jakim stopniu wpłyną na rozwój neurotyzmu u młodego człowieka.

Neurotyk w związku

Bliska relacja z neurotykiem może być bardzo trudna. Przez to, że osobowość neurotyczną cechuje zazwyczaj wysoki poziom lęku, niestabilność emocjonalna oraz niskie poczucie własnej wartości, to w relacji partnerskiej często także pojawiają się: zazdrość, zmienność uczuciowa, podejrzliwość, samolubność, a także lęk przed odrzuceniem.

Neurotycy często odczuwają rozpaczliwą potrzebę odwzajemnionej miłości. Uzależniają oni poczucie własnej wartości od tego czynnika, w związku z czym, jeśli nie posiadają partnera bądź partnerki, mogą czuć się zupełnie bezwartościowi. To pociąga za sobą ogromny lęk przed odrzuceniem. Jeśli neurotyk już kogoś znajdzie, robi wszystko, aby osoba ta go nie opuściła. Często prowadzi to do wręcz „chorobliwej” i bezpodstawnej podejrzliwości. Odpowiadają za to dysfunkcyjne mechanizmy obronne neurotyka, za pomocą których rozpaczliwie próbuje on utrzymać miłość przy sobie.

Niestabilność emocjonalna neurotyka może być źródłem dużej frustracji także dla jego partnera, który może postrzegać go jako osobę humorzastą. Jeśli neurotyk nie będzie czuć całkowitego oddania ze strony partnera, może zareagować złością, co – jeśli doprowadzi drugą osobę do podjęcia decyzji o rozstaniu – zmieni nastawienie neurotyka o sto osiemdziesiąt stopni i ponownie doprowadzi do rozpaczliwych prób zatrzymania partnera przy sobie. Szantaż emocjonalny, poniżanie lub „sceny rozpaczy” mogą być jednymi z jego sposobów na zatrzymanie przy sobie drugiej osoby.

Dlatego też odważę się stwierdzić, że tylko samoświadomy, dojrzały emocjonalnie neurotyk może być dobrym partnerem lub partnerką. Ważne, aby neurotyk bezustannie uczył się rozpoznawać i reagować na sytuacje, które w partnerskiej relacji generują lęk neurotyczny. Warto też, aby partner bądź partnerka pomagali neurotykowi pokochać siebie i budować silne poczucie własnej wartości na podstawie wzajemnego zaufania. Miłość w relacji z neurotykiem nie jest prosta, ale warta wysiłku włożonego w rozwój tego uczucia, ponieważ związek ze świadomym neurotykiem może być niezwykle głęboki i silny. Dojrzały emocjonalnie neurotyk w związku jest niezwykle oddany, kochający, pełen czułości i dbający o bezustanne podtrzymanie wzajemnego uczucia.

Terapia neurotyka

Niestety, duża część neurotyków to osoby, które nie czują się ze sobą dobrze. Na szczęście istnieją sposoby, które skutecznie pomagają radzić sobie z takim stanem rzeczy.

Klasycznymi metodami są konsultacje psychologiczne lub nawet psychoterapia indywidualna, które w mojej opinii są jednymi z podstawowych sposobów, o których powinien pomyśleć nieszczęśliwy neurotyk. Podczas spotkań z psychologiem ma on szansę przede wszystkim pogłębić własną samoświadomość oraz nauczyć się rozpoznawać własne – często nieskuteczne – mechanizmy obronne oraz schematy myślowo-emocjonalne. Neurotyk, aby być szczęśliwszym, powinien nauczyć się, jak rozwijać inteligencję emocjonalną, czyli umiejętność rozpoznawania emocji innych ludzi oraz własnych, a także radzić sobie z nimi. Pozwoli mu to zminimalizować objawy neurotyczne oraz zbudować zdrowe mechanizmy radzenia sobie, które będą go wspierać, zamiast pogłębiać stany lękowe i depresyjne.

Terapeuta pomoże neurotykowi zbudować silne poczucie własnej wartości na podstawie wewnętrznych zasobów, a nie obecności innych ludzi. Nauczy neurotyka tego, co nawet nie przechodzi mu przez myśl – czyli doceniać siebie. W terapii warto skupić się na zmianie podstawowych przekonań na swój temat, które z reguły są niewspierające i nauczyć się zdrowego optymizmu, nie tylko wobec siebie, ale także wobec otoczenia. Neurotycy często stosują nieskuteczny mechanizm obronny, którym jest kreowanie „czarnych scenariuszy”. W teorii mają one obronić ich przed ewentualną porażką i bólem psychicznym, natomiast w efekcie powodują tylko napięcie, lęk oraz zaburzenia neurotyczne, takie jak depresja czy natrętne myślenie.

Często ich życie toczy się w przeszłości lub przyszłości, byleby tylko mogli uciec od bolesnej teraźniejszości. Terapia neurotyka powinna więc skupiać się na budowaniu silnych fundamentów w postaci wspierających, zdrowych przekonań na jego temat i nauce umiejętności zdrowszego radzenia sobie z emocjami. Budowanie większej akceptacji i samoświadomości jest priorytetem dla neurotyka, który gotów jest włożyć wysiłek w poprawę swojego zdrowia psychicznego. Natomiast jeśli dojdzie do rozwoju poważniejszych zaburzeń, takich jak depresja lub zaburzenia lękowe – w tym fobie i nerwice – konieczna jest wizyta u lekarza psychiatry, aby rozważyć także leczenie farmakologiczne.

Co ważne, w przypadku neurotyzmu nie tylko zadbanie o zdrowie psychiczne jest priorytetem. Jak napisałem w poprzedniej części artykułu, neurotycy częściej zapadają na choroby psychosomatyczne i sercowo-naczyniowe, a także częściej wpadają w uzależnienia. Skoro neurotyk nie radzi sobie z emocjami, to zdarza się, że próbuje radzić sobie w jakikolwiek sposób, który przyniesie mu choć chwilową ulgę, na przykład stosując używki albo inne niezdrowe sposoby redukujące napięcie. Dlatego warto zdać sobie sprawę z tego, że w życiu neurotyka niezwykle ważne jest dbanie nie tylko o zdrowie psychiczne, ale też fizyczne.

Bardzo istotne w tej kwestii jest budowanie zdrowych nawyków i utrzymywanie samodyscypliny, ponieważ przez swoją wrażliwość emocjonalną neurotycy mają większą tendencję do prokrastynacji, czyli nawykowego odwlekania rzeczy na później (o czym pisałem więcej w artykule na ten temat). W pewnej zakrojonej na szeroką skalę analizie badawczej z 2020 roku postanowiono sprawdzić, jak neurotyzm przejawia się w połączeniu z taką cechą jak sumienność. Okazało się, że osoby z osobowością neurotyczną rzadziej angażują się w zachowania prozdrowotne. Natomiast osoby, które cechuje wysoki neurotyzm i wysoka sumienność, rzadziej palą papierosy, rzadziej piją alkohol i częściej są aktywne fizycznie⁸. Ma to oczywiście zbawienny wpływ na ich zdrowie fizyczne i psychiczne.

Dlatego uważam, że budowanie nawet małych, ale zdrowych nawyków, które z czasem zaczną procentować i przynosić długoterminowe korzyści, jest szczególne istotne dla osobowości neurotycznej. Jeżeli osoba, którą cechuje neurotyczny typ osobowości, chce być szczęśliwa, zdrowa i względnie stabilna emocjonalnie, bezustanna praca nad własnymi zasobami powinna stać się dla niej priorytetem.

Podsumowanie

Pytanie, które może nasuwać się po przeczytaniu tego artykułu, to: czy warto być neurotykiem?. Cóż, jako neurotyk nie zastanawiam się nad tym, bo nie mam żadnego wyboru. 😉 Natomiast pomimo oczywistych trudności, z którymi mierzę się od dzieciństwa, nie żałuję, że cechuje mnie wysoki neurotyzm. Wręcz przeciwnie, jestem z tego powodu dumny.

Gdybym nie był neurotykiem, prawdopodobnie nie poświęcałbym tyle czasu na własny rozwój osobisty, bo nie miałbym po prostu takiej potrzeby. Dzięki mojemu neurotyzmowi zbudowałem wysoki poziom wglądu w siebie, inteligencji emocjonalnej, samodyscypliny, a także wielu innych umiejętności, co prawdopodobnie nie udałoby mi się bez niego.

Oczywiście nie jest tak, że wyeliminowałem wszystkie wady neurotyzmu, ponieważ nie jest to możliwe. Czasem dalej zmagam się z głębokim smutkiem albo lękiem. Nadal cechuje mnie ogromna wrażliwość emocjonalna. Pewne moje mechanizmy prawdopodobnie zostaną ze mną już na zawsze i doszedłem do momentu, w którym akceptuję to w pełni. Nie czuję potrzeby zmiany w kogoś, kim nie jestem. Nie chodzi o to, aby zmienić się całkowicie, ale o to, aby nauczyć się żyć z pewnymi swoimi cechami, które nie zawsze muszą być wadami, ponieważ możemy przekuć je w siłę napędową do zmiany i głębokiego rozwoju.

Neurotyzm zdecydowanie nie musi być tylko wadą. Ogromna wrażliwość, empatia oraz umiejętność dostrzegania i analizowania zagrożeń to cechy, których nie oddałbym za żadne skarby. Naprawdę, lubię swój neurotyzm.

A Ty?